ΕΠΕΤΕΙΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
Η Επανάσταση του '21 της Χαλκιδικής και οι προσπάθειες αναγνώρισης της μεγάλης Εθνικής σημασίας της
και οι ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ της ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ
ΣΗΜΑΣΙΑΣ της
Αθανάσιος Τσαμουρτζής
Στις 13-6-1954, στο Πολύγυρου, στον καθιερωμένο εορτασμό των εθνικών
επαναστάσεων της Χαλκιδικής, μέσα στο μητροπολιτικό ναό, ο τότε υπουργός
των Στρατιωτικών, ο μεγάλος Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ως εκπρόσωπος της
Κυβέρνησης, άκουε με μεγάλη προσοχή τον τότε Δήμαρχο Πολυγύρου να
εξιστορεί την εθνική προσφορά των Χαλκιδικιωτών στους αγώνες του Εθνους
μας.. Στη σχετική αντιφώνησή του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος σε μία
έκρηξη ειλικρίνειας είπε (1)
“…Αν εις σας τους κατοίκους της Χαλκδικής είναι γνωστά τα γεγονότα του 1821 και 1854, εις πολλόυς όμως είναι άγνωστα. Δεν είναι γνωσταί εις όλην την Ελλάδα αι μαρτυρικαί σελίδες και αι δοκιμασίαι της Βορείου Ελλάδος και ειδικότερον της Χαλκιδικής, της οποίας τιμώμεν σήμερον την ένδοξον και με αίμα ηρώων και μαρτύρων συνυφασμένην ιστορίαν…»
Για να προσθέσει πιο κάτω
«…Είναι ανάγκη όθεν όπως η διδασκόμενη εις τα σχολεία ιστορία συμπληρωθεί δια να γνωρίσει και ο Νότος την ιστορίαν του Βορρά. Ο Βορράς γνωρίζει τα γεγονότα που εσημειώθησαν εις τον Νότον, ενώ ο Νότος ουδέν γνωρίζει περί Βορρά…»
Δυστυχώς σήμερα, ύστερα από 60 χρόνια, ακόμη «ουδέν γνωρίζουν» όχι μόνο ο Νότος αλλά και μερικοί από τους ιστορικούς πανεπιστημιακούς δασκάλους του Βορρά(2) ως και πολλοί άλλοι. Μεταξύ αυτών φαίνεται να είναι και ο σημερινός Δημάρχος Θεσσαλονίκης, ο οποίος πρόσφατα αποκάλεσε όλη τη Χαλκιδική «ένα κωλοχώρι».
Και όμως η Χαλκιδική ήταν η μόνη περιοχή της Βορείου Ελλάδος, η πλησιέστερη περιοχή προς το κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που τάχτηκε αμέσως, ταυτόχρονα, και αυθόρμητα στο πλευρό της υπόλοιπης επαναστατημένης Ελλάδας χωρίς προετοιμασία, παραινέσεις και πιέσεις. Υπέστη δε πρώτη αυτή το ολοκαύτωμα, που αργότερα γνώρισαν και άλλες περιοχές της Ελλάδος, γνωστές σ΄όλους. Το ολοκαύτωμα όμως της Χαλκιδικής αγνοείται. Δυστυχώς η προσφορά αυτή της Χαλκιδικής αγνοείται και από τους ιστορικούς μας ακόμη.
Και όχι μόνο απ΄αυτούς
Παρ΄όλα αυτά η Επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821 είχε και έχει μεγάλη σημειολογική σημασία αλλά ήταν και μεγάλο στρατιωτικό γεγονός
Η επανάσταση του 1821 δεν ήταν μία εκδήλωση της νοτίου Ελλάδος, μία τοπική επανάσταση. Ηταν μία επανάσταση όλου του ελληνισμού από την Πελοπόννησο και των νησιών μέχρι τη Μακεδονία. Αυτή είναι η μεγάλη σημειολογική σημασία της επανάστασης της Χαλκιδικής μη επιδεχόμενη αμφισβήτηση
Ακόμη η Επανάσταση της Χαλκιδικής ήταν εκείνη, που περιόρισε και αυτή ουσιωδώς την τουρκική στρατιωτική παρουσία στις επαναστατημένες νοτιότερες περιοχές το πρώτο χρόνο της Επανάστασης συμβάλλοντας έτσι αποφασιστικά στην εδραίωση της εκεί στρατιωτικής κατάστασης προς όφελος της ελληνικής πλευράς(3). Με την Επανάσταση της Χαλκιδικής καθηλώθηκε στη Βόρειο Ελλάδα μία μεγάλη οθωμανική στρατιά, που έστελνε ο Σουλτάνος στις επαναστατημένες περιοχές του Νότου. Αυτή ήταν η άλλη μεγάλη και ουσιαστική εθνική προσφορά της επανάστασης της Χαλκιδικής και του ολοκαυτώματός της, του πρώτου ελληνικού ολοκαυτώματος, στον ένοπλο αγώνα του 1821
Η δημιουργία λοιπόν ενός τοπικού Εθνολογικού Μουσείου στο Πολύγυρο είναι πράξη φρόνιμη και σημαντική από πολλές πλευρές. Από το Μουσείο αυτό μπορούν να διοργανώνονται σχετικές ημερίδες και συνέδρια κύρους, με επιστημονικό υπόβαθρο, με σκοπό την προβολή της πολλαπλής σημασίας της Επανάστασης του ΄21 της Χαλκιδικής, την οποία πολλά γεγονότα και σκοπιμότητες της εποχής ή πολλών εποχών την μετακίνησαν στη σκιά αδίκως και εις βάρος των εθνικών συμφερόντων μας, όπως μας δόθηκε ευκαιρία σε άλλο κείμενο να διατυπώσουμε(4).
Πλην της υπενθύμισης των παραπάνω παραμέτρων το τοπικό αυτό Εθνολογικό Μουσείο θα συμβάλλει και στην αντιμετώπιση και άλλων γενικότερων πεπλανημένων ή και υποβολιμαίων απόψεων ή επιχειρημάτων
Υπάρχουν και σήμερα ακόμη πολλές επιμένουσες από το παρελθόν ενδείξεις για προσπάθειες απαξίωσης των απελευθερωτικών αγώνων μας.
Διαβάζουμε σε πολλά έντυπα, ότι τώρα τελευταία κυκλοφορεί - από τους λεγόμενους αναθεωρητές - η άποψη, ότι οι έλληνες κατά την επανάστασή τους, το 1821 δεν είχαν ελληνική αυτοσυνειδησία. Ηταν ένα σύνολο εξαθλιωμένων και διεφθαρμένων ανθρώπων, που ήθελαν την απομάκρυνση των τούρκων για να βελτιώσουν τη ζωή τους. Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους οι κάτοικοι της περιοχής τότε και μόνο τότε απέκτησαν και την ελληνική συνείδησή τους.
Κατά την άποψη αυτή το γνώρισμα της εθνικότητας και της γλώσσας ενός λαού είναι δοτά και προέρχονται από το τίποτα. Μεταλαμπαδεύονται δε ταχύτατα, στους λαούς, κατά τις επιθυμίες της εξουσίας. Η εσφαλμένη ή υποβολιμαία αυτή άποψη δεν είναι νέα. Απλά επανήλθε έντονα στις μέρες μας
Η περίπτωση όμως της Χαλκιδικής είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα, που ανατρέπει πανηγυρικά την εσφαλμένη αυτήν επιχειρηματολογία.
Οι χαλκιδικιώτες επαναστάτησαν το 1821, ταυτόχρονα με τους άλλους έλληνας των νοτίων περιοχών και των νησιών. Δεν είχε προηγηθεί καμία προετοιμασία, ούτε υπήρξε διέλευση από τη Χαλκιδική του πρωτοπόρου Ρήγα Φεραίου ή του φλογερού Παπαφλέσσα. ΟΙ εφημερίδες ήταν σπάνιο είδος και τα γράμματά των χαλκιδικιωτών περιορισμένα. Δεν ήταν όμως διεφθαρμένοι έλληνες. Η προσέλευση τους στο κάλεσμα της Φιλικής Εταιρείας, του Εμμανουήλ Παπά, ήταν άμεση, καθολική, αυθόρμητη με πλήρη συνείδηση του εθνικού καθήκοντός τους.
ΟΙ κάτοικοι της Χαλκιδικής ομιλούσαν ελληνικά. Δεν μαθαίνανε τα ελληνικά τους σε φροντιστήρια ξένων γλωσσών. Τα ελληνικά τα μιλούσανε στα σπίτια τους από παππού προς πάππο μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη και παλαιότερα
Οι Χαλκιδικιώτες, λόγω των προνομίων τους ζούσαν καλά, για τα μέτρα της εποχής τους
. Δεν ήθελαν την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού για να βελτιώσουν τα οικονομικά τους, Ούτε υπήρχαν εδώ κοτσαμπάσιδες για να τους ξεσηκώσουν προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, κατά τους διαστρεβλωτές της ιστορίας . Ο ξεσηκωμός των κατοίκων της Χαλκιδικής ήταν πάνδημος, αυθόρμητος, γνήσιος ελληνικός. Το τίμημα δε που πλήρωσαν πρώτοι αυτοί - απ΄όλους τους έλληνας - για την πράξη του ξεσηκωμού τους ήταν βαρύτατο. Σε τίποτε δεν υπολείπεται σε έκταση και δραματικότητα η καταστροφή τους, ο χαλασμός τους, απ΄εκείνους, που σημειώθηκαν αργότερα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας μας
Δυστυχώς ο χαλασμός αυτός της Χαλκιδικής αγνοείται προκλητικά θα έλεγα μέχρι σήμερα από τους ιστορικούς μας
Πλέον αυτών σημαντική ήταν και η συμμετοχή των Χαλκιδικιωτών στο Μακεδονικό Αγώνα ως και σ΄όλες της προηγηθείσες επαναστατικές εθνικές εκδηλώσεις, που έγιναν στο βόρειο χώρο της πατρίδας μας.
Τα γεγονότα του 1916 με τους επίστρατους δεν διακόπτουν την παράδοση αυτή. Απλά δεν δόθηκε ακόμη η δέουσα απάντηση σ΄αυτούς τους άξεστους και ανιστόρητους περαστικούς παράγοντες, που μας ήρθαν εδώ σε μια πολύ ταραγμένη περίοδο της νεότερης πολιτικής Ιστορίας του τόπου μας, αφάνταστου φανατισμού και μισαλλοδοξίας, δημιουργώντας στο τόπο μας ένα κλίμα τρομοκρατίας και εκφοβισμού στους περήφανους και ενθουσιώδεις χαλκιδικιώτες. Ευτυχώς όμως έγιναν γρήγορα αντιληπτές οι αυθαιρεσίες αυτές και οι υπεύθυνοι απομακρύνθηκαν από τη Χαλκιδική, αλλά δεν τιμωρήθηκαν, ως θα έπρεπε. Εκτοτε όλοι προσπάθησαν να ξεχαστούν τα γεγονότα
Στα πλαίσια της λήθης αυτής έγινε ένα άλλο σφάλμα να αναγορευθούν σε μακεδονομάχους και ήρωες τοπικοί μεγαλοσχήμονες τότε παράγοντες, που φαίνεται να μη προσπάθησαν να παρεμποδίσουν, ενώ θα μπορούσαν, την παραπάνω ασχήμια εις βάρος νομοταγών χαλκιδικιωτών ανεξάρτητα αν οι χαλκιδικιώτες αυτοί βρίσκονταν τότε σε πλάνη, ως απεδείχθη εκ των υστέρων, λόγω προφανώς εσφαλμένης ενημέρωσης, πράγμα απολύτως δικαιολογημένο για τις συνθήκες της εποχής.
Ετσι δημιουργήθηκε μέχρι της ημέρες μας ένα περίεργο κλίμα να μη θιγούν τα κακώς κείμενα εκείνης της εποχής ως και η υστεροφημία πολλών. Αυτό όμως παρασύρει άλλους σήμερα να εκθιάζουν και να ωραιοποιούν απαράδεκτες καταστάσεις, που δεν θα έπρεπε, αναμοχλεύοντας έτσι άσχημες αναμνήσεις οι οποίες παρεμποδίζουν την αποκατάσταση της μνήμης συμπολιτών μας και την ιστορική αλήθεια των γεγονότων της περιόδου εκείνης.
Πρέπει κάποτε να βρούμε το θάρρος και να πούμε τα πράγματα με το πραγματικό τους όνομα. Να λεχθούν τα γεγονότα όπως έγιναν και να μπούν όλα στη σωστή τους θέση. Στην ιστορική τους θέση. Σήμερα νομίζω, ότι ένα μνημόσυνο από τους συγγενείς των εκτελεσθέντων θα ήταν μία κίνηση προς τη σωστή κατεύθυνση
Υστερα απ΄όλα αυτά πολλοί έχουν διατυπώσει την άποψη, ότι η δημιουργία ενός τοπικού Εθνολογικου Μουσείου στη Χαλκιδική είναι σήμερα απαραίτητη και ειδικότερα στο Πολύγυρο, όπου εκδηλώθηκε πρώτα η επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821, με σκοπό τη γενικότερη υπενθύμιση και προβολή των παραπάνω στοιχείων, που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν αλλά μπορούν να ενισχύσουν τα τοπικά ή εθνικά ως άνω σχετικά ή και άλλα επιχειρήματά μας
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Οι προτάσεις που διατυπώνονται στο κείμενο αυτό είναι βεβαίως προσωπικές απόψεις μας και αποβλέπουν στην οργάνωση ενός αξιόλογου τοπικού Εθνολογικού Μουσείου. Είναι αυτονόητες, εκφράζουν αναμφίβολα και τις απόψεις πολλών.
Μέχρι σήμερα όμως δεν υπήρξε ουσιαστική πρόοδος στο θέμα. Ισως να έχουν εξογκωθεί τα συναφή προς αντιμετώπιση θέματα οργάνωσης, στέγασης και ίσως χρηματοδότησης του Μουσείου.
Δεν έγινε όμως μέχρι τώρα και καμία προσπάθεια υλοποίησης της ιδέας. Αξίζει όμως μία σοβαρή προσπάθεια εκκίνησης του θέματος
Εμείς προτιθέμεθα με το κείμενο αυτό θα παρουσιάσουμε μερικές συγκεκριμένες πρακτικές προτάσεις προς εξέταση, συμπλήρωση και εξειδίκευση τους από ειδικούς και άλλους ενδιαφερομένους
Κατ΄αρχήν ο Δήμος Πολυγύρου πρέπει να αναλάβει τη δέουσα πρωτοβουλία για να συγκροτηθεί μία επιτροπή, ένας Φορέας, άτυπος στην αρχή, προς εξοικονόμηση χρόνου, και μέχρι ν΄αποκτήσει ο Φορέας αυτός την τελική νομική μορφή του.
Στο φορέα αυτό θα πρέπει να εκπροσωπηθούν
1. ο Δήμος Πολυγύρου, ίσως με το Δήμαρχό του, ως εκπρόσωπος της τοπικής κοινωνίας και ως υποστηρικτής των σχετικών δραστηριοτήτων ενώπιον άλλων αρχών και για την κάλυψη της αναγκαιούσης γραμματιακής υπόστήριξης
2. οι έχοντες γνώση του θέματος, εκπαιδευτικοί και άλλοι
3. οι έχοντες την δυνατότητα οικονομικής υποστήριξης, εκπρόσωποι παραγωγικών φορέων κλπ
4. οι έχοντες τεχνικές γνώσεις οργάνωσης μουσείων, ίσως συνταξιούχοι ή εν ενεργεία υπάλληλοι εξειδικευμένων δημοσίων υπηρεσιών
Ο Φορέας αυτός θα πρέπει ν΄ασχοληθεί λεπτομερέστερα με τα θέματα οργάνωσης του τοπικού λαογραφικού Μουσείου και συγκεκριμένα θα πρέπει ν΄ασχοληθεί
Α. με την οργάνωση μιάς βιβλιοθήκης στην οποία θα συγκεντρωθούν βιβλία και άλλα στοιχεία, που έχουν σχέση με τους εθνικούς αγώνες των χαλκιδικιωτών.
Επειδή η συγκέντρωση βιβλίων κλπ είναι εργασία χρονοβόρα και επίπονη και προς εξοικονόμηση χρόνου η προσοχή θα πρέπει ίσως στην αρχή να επικεντρωθεί στην καταγραφή της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, με αναζητήσεις στοιχείων
σε ηλεκτρονικές πηγές ή βιβλιοθήκες, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της χώρας μας και σε άλλες βιβλιοθήκες
στα αρχεία υπουργείων εξωτερικών της χώρας μας και άλλων χωρών, δεδομένου, ότι κατά την εκδήλωση της επανάστασης λειτουργούσαν στην Κασσάνδρα πολλά ξένα προξενεία. Η εργασία αυτή δεν παρουσιάζει τις δυσχέρειες, που φαίνεται να έχει εκ πρώτης όψεως, διότι η Ακαδημία Αθηνών έχει συγκεντρώσει σε μικροφίλμ άφθονο υλικό (κυρίως διπλωματικές αναφορές κλπ) άψογα καταλογραφημένο και ευρετηριασμένο
Β. Ένα άλλο ουσιώδες αντικείμενο του Φορέα είναι η επιλογή των θεμάτων από τις επαναστάσεις της Χαλκιδικής και του Μακεδονικού Αγώνα, που θα παρουσιασθούν στις αίθουσες του Μουσείου.
Εδώ νομίζουμε, ότι πλέον των φωτογραφιών και αφισών θα πρέπει να επιλεγεί η μεθοδολογία των κέρινων ομοιωμάτων. Η τεχνική αυτή είναι γνωστή και στη χώρα μας, αποτελεσματική δε στην προσέλκυση επισκεπτών, προς εξοικονόμηση πόρων, αλλά και για αποτελεσματική διδαχή της νεολαίας μας.
Με κέρινα ομοιώματα θα μπορέσουμε να παρουσιάσουμε
τη μύηση των Χαλκιδικιωτών στην Φιλική Εταρεία
την άφιξη του Εμμ. Παπά και την προετοιμασία της επανάστασης
το χαλασμό του Πολυγύρου και το διασκορπισμό των κατοίκων του
τη Μάχη των Βασιλικών και τις σφαγές της Αγίας Αναστασίας
την επανάσταση της Κασσάνδρας και το ολοκαύτωμά της
βεβαίως και πολλά άλλα θέματα
Γ. Άλλο σπουδαίο αντικείμενο του Φορέα είναι η συλλογή στοιχείων για τους διασκορπισθέντας Χαλκιδικιώτες στην επαναστατημένη Ελλάδα (Αταλάντη κλπ) ή στα νησία του Αιγαίου (Σκιάθος, Υδρα κλπ) και αλλού
Δ.Η προβολή των ονομάτων αγωνιστών του Αγώνα. Εδώ χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Είναι αληθές ότι δεν υπάρχουν πολλά προβεβλημένα ονόματα και αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι η επανάσταση στη Χαλκιδική ήταν μία αυθόρμητη εκδήλωση του πληθυσμού, γνήσια ελληνική. Δεν χρειάστηκε ούτε υπήρξε προετοιμασία ή προθέρμανση. Αλλωστε, ως αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων δεν χρειαζόταν να γίνει κάτι τέτοιο. Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής υπάκουσαν στην ελληνική συνείδησή τους, πειθάρχησαν αυθόρμητα και συνειδητά στο σύνολό τους στο κάλεσμα της Φιλικής Εταιρείας, του τοπικού Αρχηγού της Επανάστασης, που διόρισε τότε η Αρχή της Επανάστασης
Με τέτοιες προυποθέσεις δεν χρειάστηκαν κήρυκες να ξυπνήσουν την ελληνική αυτογνωσία των Χαλκιδικιωτών εξού και η έλλειψη πολλών τοπικών ή άλλων ονομάτων.
Η έλλειψη πολλών προβεβλημένων αγωνιστών δεν συνεπάγεται την ανάγκη να δημιουργήσουμε τέτοιους με το ζόρι, όπως έχει παρατηρηθεί να γίνεται τώρα τελευταία σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Μας αρκούν οι λίγοι, που γνωρίζουμε ευρύτερα ή και αυτοί που αγνοούμε και πρέπει να τους βρούμε. Πραγματικούς όμως και γνήσιους. Υπάρχουν πολλοί απ΄αυτούς
Πλην του Εμμ. Παπά θα μπορούσαμε ν΄αναφέρουμε τους προβεβλημένους Παπαγεωγάκιδες, τον Καπετάν Χάψα, και άλλους.
Από τους ξεχασμένους θα μπορούσαμε ν΄αναφέρουμε τους Δουμπιώτιδες του 1821 και του Μακεδονικού Αγώνα .
Aυτούς ποιός τους θυμάται; Kαι όμως είχαν μεγάλη, πλούσια καταγεγραμμένη στρατιωτική δράση το 1821 με πολλούς νεκρούς από την οικογένεια τους, προσφορά στους Αγώνες.
Το Στρατηγό Δουμπιώτη ποιος τον θυμάται και αυτόν. Και όμως ήταν διακεκριμένος πολέμαρχος στη περιοχή του Ολύμπου, την εποχή της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, η δράση του οποίου περιγράφεται και σε ιστορικά κείμενα ξένων ιστορικών(3). Αργότερα έλαβε μέρος και στον οργανωμένο Μακεδονικό Αγώνα ως «Καπετάν Αμύντας» με πλούσια επίσης στρατιωτική δράση, την οποία περιέγραψε μάλιστα και η Πηνελόπη Δέλτα στα βιβλία της και όμως αγνοείται
Ε. Η εξεύρεση του καταλληλότερου χώρου προς τοποθέτηση και στέγαση του Μουσείου είναι μία άλλη δύσκολη επιλογή.
Η καταλληλότερη λύση θα ήταν η κατασκευή ειδικού κτιρίου. Η λύση αυτή θέλει χρόνο, ίσως και πολύ χρόνο.
Προς το παρόν όμως μία γρήγορη και ικανοποιητική λύση θα ήταν να στεγαστεί προσωρινά στο Κοτσιάνειο Συγκρότημα. Αυτό βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του παλαιού Πολυγύρου, σε κατάλληλο περιβάλλον, έχει την κατάλληλη προβολή, επαρκή χώρο και είναι εύκολα προσπελάσιμο
Ενα τοπικό Εθνολογικό μουσείου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία υπενθύμιση, μία καταγραφή με μη δυνάμενα ν΄αμφισβητηθούν στοιχεία της τοπικής ιστορικής ταυτότητάς μας και της εθνικής κληρονομιάς μας. Απευθύνεται κυρίως στις μελλοντικές γενιές, στις γενιές που έρχονται, Μας διδάσκει τι κάνανε οι παππούδες μας και τι θα πρέπει να κάνουμε και εμείς και οι ερχόμενοι για να κρατήσουμε την εθνική μας ταυτότητά και την ευημερία μας.
Θα μας επιτρέπει να έχουμε μία συνεχή υπενθύμιση προς όλους, μέσα και έξω, της μεγάλης προσφοράς του τόπου μας στην αναγέννηση του Εθνους. Μία υπενθύμιση αναγκαία όχι μόνο για τους άλλους αλλά και για μας τους Χαλκιδικιώτες.
Το Εθνολογικό αυτό Μουσείο θα εξυπηρετεί προφανώς όχι μόνο τοπικούς αλλά αναμφισβήτητα και εθνικούς σκοπούς. Αξίζει λοιπόν κάθε προσπάθεια για τη δημιουργία του ιδρύματος αυτού εδώ στον τόπο μας.
(1) Εφημερίδα ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, φύλλο 56, 20-6-1954
(2) 1821, Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, ΣΚΑΙ βιβλίο, ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ
(3) Douglas Dakis. Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(4) Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ του ΄21 ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ. Η ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΗΣ και ο George Finley. Μία Πολιτικοϊστορική Προοσέγγιση του Θέματος. Αθανάσιος Τσαμουρτζής. Ιστολόγια ΑΕΤΟΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, Τα Ανήλια, ΡΕΣΠΕΝΤΖΑ, 23-3-2013
“…Αν εις σας τους κατοίκους της Χαλκδικής είναι γνωστά τα γεγονότα του 1821 και 1854, εις πολλόυς όμως είναι άγνωστα. Δεν είναι γνωσταί εις όλην την Ελλάδα αι μαρτυρικαί σελίδες και αι δοκιμασίαι της Βορείου Ελλάδος και ειδικότερον της Χαλκιδικής, της οποίας τιμώμεν σήμερον την ένδοξον και με αίμα ηρώων και μαρτύρων συνυφασμένην ιστορίαν…»
Για να προσθέσει πιο κάτω
«…Είναι ανάγκη όθεν όπως η διδασκόμενη εις τα σχολεία ιστορία συμπληρωθεί δια να γνωρίσει και ο Νότος την ιστορίαν του Βορρά. Ο Βορράς γνωρίζει τα γεγονότα που εσημειώθησαν εις τον Νότον, ενώ ο Νότος ουδέν γνωρίζει περί Βορρά…»
Δυστυχώς σήμερα, ύστερα από 60 χρόνια, ακόμη «ουδέν γνωρίζουν» όχι μόνο ο Νότος αλλά και μερικοί από τους ιστορικούς πανεπιστημιακούς δασκάλους του Βορρά(2) ως και πολλοί άλλοι. Μεταξύ αυτών φαίνεται να είναι και ο σημερινός Δημάρχος Θεσσαλονίκης, ο οποίος πρόσφατα αποκάλεσε όλη τη Χαλκιδική «ένα κωλοχώρι».
Και όμως η Χαλκιδική ήταν η μόνη περιοχή της Βορείου Ελλάδος, η πλησιέστερη περιοχή προς το κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που τάχτηκε αμέσως, ταυτόχρονα, και αυθόρμητα στο πλευρό της υπόλοιπης επαναστατημένης Ελλάδας χωρίς προετοιμασία, παραινέσεις και πιέσεις. Υπέστη δε πρώτη αυτή το ολοκαύτωμα, που αργότερα γνώρισαν και άλλες περιοχές της Ελλάδος, γνωστές σ΄όλους. Το ολοκαύτωμα όμως της Χαλκιδικής αγνοείται. Δυστυχώς η προσφορά αυτή της Χαλκιδικής αγνοείται και από τους ιστορικούς μας ακόμη.
Και όχι μόνο απ΄αυτούς
Παρ΄όλα αυτά η Επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821 είχε και έχει μεγάλη σημειολογική σημασία αλλά ήταν και μεγάλο στρατιωτικό γεγονός
Η επανάσταση του 1821 δεν ήταν μία εκδήλωση της νοτίου Ελλάδος, μία τοπική επανάσταση. Ηταν μία επανάσταση όλου του ελληνισμού από την Πελοπόννησο και των νησιών μέχρι τη Μακεδονία. Αυτή είναι η μεγάλη σημειολογική σημασία της επανάστασης της Χαλκιδικής μη επιδεχόμενη αμφισβήτηση
Ακόμη η Επανάσταση της Χαλκιδικής ήταν εκείνη, που περιόρισε και αυτή ουσιωδώς την τουρκική στρατιωτική παρουσία στις επαναστατημένες νοτιότερες περιοχές το πρώτο χρόνο της Επανάστασης συμβάλλοντας έτσι αποφασιστικά στην εδραίωση της εκεί στρατιωτικής κατάστασης προς όφελος της ελληνικής πλευράς(3). Με την Επανάσταση της Χαλκιδικής καθηλώθηκε στη Βόρειο Ελλάδα μία μεγάλη οθωμανική στρατιά, που έστελνε ο Σουλτάνος στις επαναστατημένες περιοχές του Νότου. Αυτή ήταν η άλλη μεγάλη και ουσιαστική εθνική προσφορά της επανάστασης της Χαλκιδικής και του ολοκαυτώματός της, του πρώτου ελληνικού ολοκαυτώματος, στον ένοπλο αγώνα του 1821
Η δημιουργία λοιπόν ενός τοπικού Εθνολογικού Μουσείου στο Πολύγυρο είναι πράξη φρόνιμη και σημαντική από πολλές πλευρές. Από το Μουσείο αυτό μπορούν να διοργανώνονται σχετικές ημερίδες και συνέδρια κύρους, με επιστημονικό υπόβαθρο, με σκοπό την προβολή της πολλαπλής σημασίας της Επανάστασης του ΄21 της Χαλκιδικής, την οποία πολλά γεγονότα και σκοπιμότητες της εποχής ή πολλών εποχών την μετακίνησαν στη σκιά αδίκως και εις βάρος των εθνικών συμφερόντων μας, όπως μας δόθηκε ευκαιρία σε άλλο κείμενο να διατυπώσουμε(4).
Πλην της υπενθύμισης των παραπάνω παραμέτρων το τοπικό αυτό Εθνολογικό Μουσείο θα συμβάλλει και στην αντιμετώπιση και άλλων γενικότερων πεπλανημένων ή και υποβολιμαίων απόψεων ή επιχειρημάτων
Υπάρχουν και σήμερα ακόμη πολλές επιμένουσες από το παρελθόν ενδείξεις για προσπάθειες απαξίωσης των απελευθερωτικών αγώνων μας.
Διαβάζουμε σε πολλά έντυπα, ότι τώρα τελευταία κυκλοφορεί - από τους λεγόμενους αναθεωρητές - η άποψη, ότι οι έλληνες κατά την επανάστασή τους, το 1821 δεν είχαν ελληνική αυτοσυνειδησία. Ηταν ένα σύνολο εξαθλιωμένων και διεφθαρμένων ανθρώπων, που ήθελαν την απομάκρυνση των τούρκων για να βελτιώσουν τη ζωή τους. Με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους οι κάτοικοι της περιοχής τότε και μόνο τότε απέκτησαν και την ελληνική συνείδησή τους.
Κατά την άποψη αυτή το γνώρισμα της εθνικότητας και της γλώσσας ενός λαού είναι δοτά και προέρχονται από το τίποτα. Μεταλαμπαδεύονται δε ταχύτατα, στους λαούς, κατά τις επιθυμίες της εξουσίας. Η εσφαλμένη ή υποβολιμαία αυτή άποψη δεν είναι νέα. Απλά επανήλθε έντονα στις μέρες μας
Η περίπτωση όμως της Χαλκιδικής είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα, που ανατρέπει πανηγυρικά την εσφαλμένη αυτήν επιχειρηματολογία.
Οι χαλκιδικιώτες επαναστάτησαν το 1821, ταυτόχρονα με τους άλλους έλληνας των νοτίων περιοχών και των νησιών. Δεν είχε προηγηθεί καμία προετοιμασία, ούτε υπήρξε διέλευση από τη Χαλκιδική του πρωτοπόρου Ρήγα Φεραίου ή του φλογερού Παπαφλέσσα. ΟΙ εφημερίδες ήταν σπάνιο είδος και τα γράμματά των χαλκιδικιωτών περιορισμένα. Δεν ήταν όμως διεφθαρμένοι έλληνες. Η προσέλευση τους στο κάλεσμα της Φιλικής Εταιρείας, του Εμμανουήλ Παπά, ήταν άμεση, καθολική, αυθόρμητη με πλήρη συνείδηση του εθνικού καθήκοντός τους.
ΟΙ κάτοικοι της Χαλκιδικής ομιλούσαν ελληνικά. Δεν μαθαίνανε τα ελληνικά τους σε φροντιστήρια ξένων γλωσσών. Τα ελληνικά τα μιλούσανε στα σπίτια τους από παππού προς πάππο μέχρι την εποχή του Αριστοτέλη και παλαιότερα
Οι Χαλκιδικιώτες, λόγω των προνομίων τους ζούσαν καλά, για τα μέτρα της εποχής τους
. Δεν ήθελαν την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού για να βελτιώσουν τα οικονομικά τους, Ούτε υπήρχαν εδώ κοτσαμπάσιδες για να τους ξεσηκώσουν προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους, κατά τους διαστρεβλωτές της ιστορίας . Ο ξεσηκωμός των κατοίκων της Χαλκιδικής ήταν πάνδημος, αυθόρμητος, γνήσιος ελληνικός. Το τίμημα δε που πλήρωσαν πρώτοι αυτοί - απ΄όλους τους έλληνας - για την πράξη του ξεσηκωμού τους ήταν βαρύτατο. Σε τίποτε δεν υπολείπεται σε έκταση και δραματικότητα η καταστροφή τους, ο χαλασμός τους, απ΄εκείνους, που σημειώθηκαν αργότερα σε άλλες περιοχές της Ελλάδας μας
Δυστυχώς ο χαλασμός αυτός της Χαλκιδικής αγνοείται προκλητικά θα έλεγα μέχρι σήμερα από τους ιστορικούς μας
Πλέον αυτών σημαντική ήταν και η συμμετοχή των Χαλκιδικιωτών στο Μακεδονικό Αγώνα ως και σ΄όλες της προηγηθείσες επαναστατικές εθνικές εκδηλώσεις, που έγιναν στο βόρειο χώρο της πατρίδας μας.
Τα γεγονότα του 1916 με τους επίστρατους δεν διακόπτουν την παράδοση αυτή. Απλά δεν δόθηκε ακόμη η δέουσα απάντηση σ΄αυτούς τους άξεστους και ανιστόρητους περαστικούς παράγοντες, που μας ήρθαν εδώ σε μια πολύ ταραγμένη περίοδο της νεότερης πολιτικής Ιστορίας του τόπου μας, αφάνταστου φανατισμού και μισαλλοδοξίας, δημιουργώντας στο τόπο μας ένα κλίμα τρομοκρατίας και εκφοβισμού στους περήφανους και ενθουσιώδεις χαλκιδικιώτες. Ευτυχώς όμως έγιναν γρήγορα αντιληπτές οι αυθαιρεσίες αυτές και οι υπεύθυνοι απομακρύνθηκαν από τη Χαλκιδική, αλλά δεν τιμωρήθηκαν, ως θα έπρεπε. Εκτοτε όλοι προσπάθησαν να ξεχαστούν τα γεγονότα
Στα πλαίσια της λήθης αυτής έγινε ένα άλλο σφάλμα να αναγορευθούν σε μακεδονομάχους και ήρωες τοπικοί μεγαλοσχήμονες τότε παράγοντες, που φαίνεται να μη προσπάθησαν να παρεμποδίσουν, ενώ θα μπορούσαν, την παραπάνω ασχήμια εις βάρος νομοταγών χαλκιδικιωτών ανεξάρτητα αν οι χαλκιδικιώτες αυτοί βρίσκονταν τότε σε πλάνη, ως απεδείχθη εκ των υστέρων, λόγω προφανώς εσφαλμένης ενημέρωσης, πράγμα απολύτως δικαιολογημένο για τις συνθήκες της εποχής.
Ετσι δημιουργήθηκε μέχρι της ημέρες μας ένα περίεργο κλίμα να μη θιγούν τα κακώς κείμενα εκείνης της εποχής ως και η υστεροφημία πολλών. Αυτό όμως παρασύρει άλλους σήμερα να εκθιάζουν και να ωραιοποιούν απαράδεκτες καταστάσεις, που δεν θα έπρεπε, αναμοχλεύοντας έτσι άσχημες αναμνήσεις οι οποίες παρεμποδίζουν την αποκατάσταση της μνήμης συμπολιτών μας και την ιστορική αλήθεια των γεγονότων της περιόδου εκείνης.
Πρέπει κάποτε να βρούμε το θάρρος και να πούμε τα πράγματα με το πραγματικό τους όνομα. Να λεχθούν τα γεγονότα όπως έγιναν και να μπούν όλα στη σωστή τους θέση. Στην ιστορική τους θέση. Σήμερα νομίζω, ότι ένα μνημόσυνο από τους συγγενείς των εκτελεσθέντων θα ήταν μία κίνηση προς τη σωστή κατεύθυνση
Υστερα απ΄όλα αυτά πολλοί έχουν διατυπώσει την άποψη, ότι η δημιουργία ενός τοπικού Εθνολογικου Μουσείου στη Χαλκιδική είναι σήμερα απαραίτητη και ειδικότερα στο Πολύγυρο, όπου εκδηλώθηκε πρώτα η επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821, με σκοπό τη γενικότερη υπενθύμιση και προβολή των παραπάνω στοιχείων, που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν αλλά μπορούν να ενισχύσουν τα τοπικά ή εθνικά ως άνω σχετικά ή και άλλα επιχειρήματά μας
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Οι προτάσεις που διατυπώνονται στο κείμενο αυτό είναι βεβαίως προσωπικές απόψεις μας και αποβλέπουν στην οργάνωση ενός αξιόλογου τοπικού Εθνολογικού Μουσείου. Είναι αυτονόητες, εκφράζουν αναμφίβολα και τις απόψεις πολλών.
Μέχρι σήμερα όμως δεν υπήρξε ουσιαστική πρόοδος στο θέμα. Ισως να έχουν εξογκωθεί τα συναφή προς αντιμετώπιση θέματα οργάνωσης, στέγασης και ίσως χρηματοδότησης του Μουσείου.
Δεν έγινε όμως μέχρι τώρα και καμία προσπάθεια υλοποίησης της ιδέας. Αξίζει όμως μία σοβαρή προσπάθεια εκκίνησης του θέματος
Εμείς προτιθέμεθα με το κείμενο αυτό θα παρουσιάσουμε μερικές συγκεκριμένες πρακτικές προτάσεις προς εξέταση, συμπλήρωση και εξειδίκευση τους από ειδικούς και άλλους ενδιαφερομένους
Κατ΄αρχήν ο Δήμος Πολυγύρου πρέπει να αναλάβει τη δέουσα πρωτοβουλία για να συγκροτηθεί μία επιτροπή, ένας Φορέας, άτυπος στην αρχή, προς εξοικονόμηση χρόνου, και μέχρι ν΄αποκτήσει ο Φορέας αυτός την τελική νομική μορφή του.
Στο φορέα αυτό θα πρέπει να εκπροσωπηθούν
1. ο Δήμος Πολυγύρου, ίσως με το Δήμαρχό του, ως εκπρόσωπος της τοπικής κοινωνίας και ως υποστηρικτής των σχετικών δραστηριοτήτων ενώπιον άλλων αρχών και για την κάλυψη της αναγκαιούσης γραμματιακής υπόστήριξης
2. οι έχοντες γνώση του θέματος, εκπαιδευτικοί και άλλοι
3. οι έχοντες την δυνατότητα οικονομικής υποστήριξης, εκπρόσωποι παραγωγικών φορέων κλπ
4. οι έχοντες τεχνικές γνώσεις οργάνωσης μουσείων, ίσως συνταξιούχοι ή εν ενεργεία υπάλληλοι εξειδικευμένων δημοσίων υπηρεσιών
Ο Φορέας αυτός θα πρέπει ν΄ασχοληθεί λεπτομερέστερα με τα θέματα οργάνωσης του τοπικού λαογραφικού Μουσείου και συγκεκριμένα θα πρέπει ν΄ασχοληθεί
Α. με την οργάνωση μιάς βιβλιοθήκης στην οποία θα συγκεντρωθούν βιβλία και άλλα στοιχεία, που έχουν σχέση με τους εθνικούς αγώνες των χαλκιδικιωτών.
Επειδή η συγκέντρωση βιβλίων κλπ είναι εργασία χρονοβόρα και επίπονη και προς εξοικονόμηση χρόνου η προσοχή θα πρέπει ίσως στην αρχή να επικεντρωθεί στην καταγραφή της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, με αναζητήσεις στοιχείων
σε ηλεκτρονικές πηγές ή βιβλιοθήκες, στην Εθνική Βιβλιοθήκη της χώρας μας και σε άλλες βιβλιοθήκες
στα αρχεία υπουργείων εξωτερικών της χώρας μας και άλλων χωρών, δεδομένου, ότι κατά την εκδήλωση της επανάστασης λειτουργούσαν στην Κασσάνδρα πολλά ξένα προξενεία. Η εργασία αυτή δεν παρουσιάζει τις δυσχέρειες, που φαίνεται να έχει εκ πρώτης όψεως, διότι η Ακαδημία Αθηνών έχει συγκεντρώσει σε μικροφίλμ άφθονο υλικό (κυρίως διπλωματικές αναφορές κλπ) άψογα καταλογραφημένο και ευρετηριασμένο
Β. Ένα άλλο ουσιώδες αντικείμενο του Φορέα είναι η επιλογή των θεμάτων από τις επαναστάσεις της Χαλκιδικής και του Μακεδονικού Αγώνα, που θα παρουσιασθούν στις αίθουσες του Μουσείου.
Εδώ νομίζουμε, ότι πλέον των φωτογραφιών και αφισών θα πρέπει να επιλεγεί η μεθοδολογία των κέρινων ομοιωμάτων. Η τεχνική αυτή είναι γνωστή και στη χώρα μας, αποτελεσματική δε στην προσέλκυση επισκεπτών, προς εξοικονόμηση πόρων, αλλά και για αποτελεσματική διδαχή της νεολαίας μας.
Με κέρινα ομοιώματα θα μπορέσουμε να παρουσιάσουμε
τη μύηση των Χαλκιδικιωτών στην Φιλική Εταρεία
την άφιξη του Εμμ. Παπά και την προετοιμασία της επανάστασης
το χαλασμό του Πολυγύρου και το διασκορπισμό των κατοίκων του
τη Μάχη των Βασιλικών και τις σφαγές της Αγίας Αναστασίας
την επανάσταση της Κασσάνδρας και το ολοκαύτωμά της
βεβαίως και πολλά άλλα θέματα
Γ. Άλλο σπουδαίο αντικείμενο του Φορέα είναι η συλλογή στοιχείων για τους διασκορπισθέντας Χαλκιδικιώτες στην επαναστατημένη Ελλάδα (Αταλάντη κλπ) ή στα νησία του Αιγαίου (Σκιάθος, Υδρα κλπ) και αλλού
Δ.Η προβολή των ονομάτων αγωνιστών του Αγώνα. Εδώ χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Είναι αληθές ότι δεν υπάρχουν πολλά προβεβλημένα ονόματα και αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι η επανάσταση στη Χαλκιδική ήταν μία αυθόρμητη εκδήλωση του πληθυσμού, γνήσια ελληνική. Δεν χρειάστηκε ούτε υπήρξε προετοιμασία ή προθέρμανση. Αλλωστε, ως αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων δεν χρειαζόταν να γίνει κάτι τέτοιο. Οι κάτοικοι της Χαλκιδικής υπάκουσαν στην ελληνική συνείδησή τους, πειθάρχησαν αυθόρμητα και συνειδητά στο σύνολό τους στο κάλεσμα της Φιλικής Εταιρείας, του τοπικού Αρχηγού της Επανάστασης, που διόρισε τότε η Αρχή της Επανάστασης
Με τέτοιες προυποθέσεις δεν χρειάστηκαν κήρυκες να ξυπνήσουν την ελληνική αυτογνωσία των Χαλκιδικιωτών εξού και η έλλειψη πολλών τοπικών ή άλλων ονομάτων.
Η έλλειψη πολλών προβεβλημένων αγωνιστών δεν συνεπάγεται την ανάγκη να δημιουργήσουμε τέτοιους με το ζόρι, όπως έχει παρατηρηθεί να γίνεται τώρα τελευταία σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Μας αρκούν οι λίγοι, που γνωρίζουμε ευρύτερα ή και αυτοί που αγνοούμε και πρέπει να τους βρούμε. Πραγματικούς όμως και γνήσιους. Υπάρχουν πολλοί απ΄αυτούς
Πλην του Εμμ. Παπά θα μπορούσαμε ν΄αναφέρουμε τους προβεβλημένους Παπαγεωγάκιδες, τον Καπετάν Χάψα, και άλλους.
Από τους ξεχασμένους θα μπορούσαμε ν΄αναφέρουμε τους Δουμπιώτιδες του 1821 και του Μακεδονικού Αγώνα .
Aυτούς ποιός τους θυμάται; Kαι όμως είχαν μεγάλη, πλούσια καταγεγραμμένη στρατιωτική δράση το 1821 με πολλούς νεκρούς από την οικογένεια τους, προσφορά στους Αγώνες.
Το Στρατηγό Δουμπιώτη ποιος τον θυμάται και αυτόν. Και όμως ήταν διακεκριμένος πολέμαρχος στη περιοχή του Ολύμπου, την εποχή της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, η δράση του οποίου περιγράφεται και σε ιστορικά κείμενα ξένων ιστορικών(3). Αργότερα έλαβε μέρος και στον οργανωμένο Μακεδονικό Αγώνα ως «Καπετάν Αμύντας» με πλούσια επίσης στρατιωτική δράση, την οποία περιέγραψε μάλιστα και η Πηνελόπη Δέλτα στα βιβλία της και όμως αγνοείται
Ε. Η εξεύρεση του καταλληλότερου χώρου προς τοποθέτηση και στέγαση του Μουσείου είναι μία άλλη δύσκολη επιλογή.
Η καταλληλότερη λύση θα ήταν η κατασκευή ειδικού κτιρίου. Η λύση αυτή θέλει χρόνο, ίσως και πολύ χρόνο.
Προς το παρόν όμως μία γρήγορη και ικανοποιητική λύση θα ήταν να στεγαστεί προσωρινά στο Κοτσιάνειο Συγκρότημα. Αυτό βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του παλαιού Πολυγύρου, σε κατάλληλο περιβάλλον, έχει την κατάλληλη προβολή, επαρκή χώρο και είναι εύκολα προσπελάσιμο
Ενα τοπικό Εθνολογικό μουσείου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία υπενθύμιση, μία καταγραφή με μη δυνάμενα ν΄αμφισβητηθούν στοιχεία της τοπικής ιστορικής ταυτότητάς μας και της εθνικής κληρονομιάς μας. Απευθύνεται κυρίως στις μελλοντικές γενιές, στις γενιές που έρχονται, Μας διδάσκει τι κάνανε οι παππούδες μας και τι θα πρέπει να κάνουμε και εμείς και οι ερχόμενοι για να κρατήσουμε την εθνική μας ταυτότητά και την ευημερία μας.
Θα μας επιτρέπει να έχουμε μία συνεχή υπενθύμιση προς όλους, μέσα και έξω, της μεγάλης προσφοράς του τόπου μας στην αναγέννηση του Εθνους. Μία υπενθύμιση αναγκαία όχι μόνο για τους άλλους αλλά και για μας τους Χαλκιδικιώτες.
Το Εθνολογικό αυτό Μουσείο θα εξυπηρετεί προφανώς όχι μόνο τοπικούς αλλά αναμφισβήτητα και εθνικούς σκοπούς. Αξίζει λοιπόν κάθε προσπάθεια για τη δημιουργία του ιδρύματος αυτού εδώ στον τόπο μας.
(1) Εφημερίδα ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, φύλλο 56, 20-6-1954
(2) 1821, Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ-ΚΡΑΤΟΥΣ, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, ΣΚΑΙ βιβλίο, ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ
(3) Douglas Dakis. Η Ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923. Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(4) Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ του ΄21 ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ. Η ΑΠΑΞΙΩΣΗ ΤΗΣ και ο George Finley. Μία Πολιτικοϊστορική Προοσέγγιση του Θέματος. Αθανάσιος Τσαμουρτζής. Ιστολόγια ΑΕΤΟΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ, Τα Ανήλια, ΡΕΣΠΕΝΤΖΑ, 23-3-2013
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου